เบื้องหลังการจัดทำ ราชินิกุลบุนนาค หนังสือ ประวัติศาสตร์มีชีวิต

“ราชินิกุลบุนนาค” หนังสือประวัติศาสตร์เล่มหนา ที่เต็มไปด้วยเรื่องราว อันน่าทึ่งของสกุลบุนนาคแต่ใครจะรู้ว่าเบื้องหลังหนังสือเล่มนี้ ไม่ได้มีแค่ตัวอักษร หากแต่เต็มไปด้วยเรื่องราวความ "สงสัย" ที่นำ ไปสู่การค้นคว้าอันยิ่งใหญ่ ภารกิจที่ท้าทายและเกร็ดประวัติศาสตร์ รวมทั้งเรื่องราวสุดลึกลับที่ชวนให้ตั้งคำถามว่าเป็นความบังเอิญหรือเรื่องเร้นลับ นี่ไม่ใช่แค่หนังสือประวัติศาสตร์ แต่เป็นประตูสู่ตำนานที่ถูกซ่อนไว้มานานหลายร้อยปีเลยทีเดียว

SPRiNG มีโอกาสพูดคุยกับคณะผู้จัดทำหนังสือ“ราชินิกุลบุนนาค” ไม่ว่า จะเป็น คุณรัฐฎา บุนนาค กรรมการชมรมสายสกุลบุนนาค ผู้อำนวยการโครงการหนังสือราชินิกุลบุนนาค ฉบับปี 2568 นี้ คุณอรรถดา คอมันตร์ กรรมการบริหารสำนักพิมพ์สยาม เรเนซองส์ เจ้าของกรรมสิทธิ์ภาพถ่ายโบราณหายากหลายภาพ ที่นำมาจัดพิมพ์เผยแพร่ในเล่ม และยังเป็นทายาทของคุณเดือนฉาย บุนนาค คอมันตร์ ประธานกรรมการบริหารสำนักพิมพ์ สยามเรเนซองส์ ผู้ค้นคว้าและเรียบเรียงหนังสือสกุลบุนนาค ที่ได้เคยจัดพิมพ์เมื่อปี 2542 ตลอดจน คุณปิติรัชต์ จูช่วย บรรณาธิการสำนักพิมพ์สยาม เรเนซองส์ หนึ่งในผู้เขียนหลักของหนังสือราชินิกุลบุนนาค

จากความสงสัย สู่แรงบันดาลใจครั้งประวัติศาสตร์

จุดเริ่มต้นของเรื่องราวทั้งหมดมาจากความรู้สึกธรรมดา ๆ ที่เราอาจ คาดไม่ถึง นั่นคือความ “สงสัย” ของคนในตระกูลที่ต่างคนต่างไม่รู้จักญาติพี่น้อง ว่าใครเป็นใคร สัมพันธ์กันอย่างไร แม้จะมีนามสกุลเดียวกัน! จุดประกายให้สมาชิกสกุลบุนนาคกลุ่มหนึ่งตัดสินใจ รวบรวมข้อมูลทั้งหมดของสกุลบุนนาคไว้เป็นฐานข้อมูลไม่ว่าจะเป็นรูปแบบใดรูปแบบหนึ่ง ผ่านการรวมตัวเป็น “ชมรมสายสกุลบุนนาค” และ ภารกิจนี้ก็ไม่ใช่เรื่องง่ายเลย

ประจวบกับช่วงเวลานั้นใกล้เคียงกับวโรกาสที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 จะทรงเจริญพระชนมพรรษา 72 พรรษา ที่สกุลบุนนาคมีความประสงค์จะร่วมเฉลิมพระเกียรติแด่พระองค์ท่าน และแสดงความจงรักภักดีต่อมหาจักรีบรมราชวงศ์ ดังเช่นบรรพชนที่ได้ถวายงานรับราชการทั้งฝ่ายหน้า (บุรุษ) และฝ่ายใน (สตรี) มาอย่างยาวนาน แนวคิดในการจัดทำหนังสือจึงก่อตัวขึ้น โดยมี พล.อ.บรรจบ บุนนาค อดีตรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม รับเป็นประธานชมรวมสายสกุลบุนนาคและประธานคณะทำงานจัดทำหนังสือ “สกุลบุนนาค” และ  “สาแหรกสกุลบุนนาค”

หนังสือชุดแรกจึงจัดทำสำเร็จขึ้นใน พ.ศ.2542 สมกับวาระมหามงคลนั้น โดยเนื้อหาเป็นการรวบรวมข้อมูลมหาศาลจากผู้ใช้นามสกุลบุนนาคที่ครั้งนั้นค้นพบกันมากกว่า 10,000 รายชื่อ แม้คณะผู้จัดทำในครั้งนั้นจะออกตัวว่า เนื้อหาครอบคลุมเพียง 70% และยังขาดข้อมูลบางส่วนไป แต่ก็เป็นจุดเริ่มต้นที่สำคัญอย่างยิ่ง โดยเฉพาะการจัดทำระบบรหัสลำดับวงศ์ตระกูล ที่เรียกกันโดยลำลองว่า “รหัสจงพิศ” ตามคุณจงพิศ บุนนาค หนึ่งในผู้จัดทำ “สาแหรกสกุลบุนนาค”  เพื่อระบุสายตระกูลอย่างเป็นระบบ โดยใช้ตัวอักษรและตัวเลขที่ช่วยให้เข้าใจง่ายขึ้นสุด ๆ

“ราชินิกุลบุนนาค” ชื่อนี้มีที่มา

หลังเวลาผ่านไปยาวนานกว่า 26 ปี จึงได้มีการรวมรวมข้อมูล ชำระแก้ไข ให้ถูกต้องครบถ้วน และเรียบเรียงข้อมูลทั้งหมดขึ้นใหม่อีกครั้ง จนเป็นที่มาของหนังสือ “ราชินิกุลบุนนาค” ฉบับปี 2568 นี้ แล้ว “ราชินิกุลบุนนาค” นี้มาจากไหน ? คำนี้หมายถึงผู้ที่สืบเชื้อสายมาจากท่านเจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค) และเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวล ผู้มีศักดิ์เป็นพระขนิษฐา(น้องสาวแท้ ๆ) ของสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินีในรัชกาลที่ 1 พระบรมราชชนนีในรัชกาลที่ 2 สกุลวงศ์ของทายาทที่เชื้อสายจากทั้ง 2 ท่านนี้ จึงเป็น “ราชินิกุล” อันหมายถึงสกุลวงศ์ของสมเด็จพระบรมราชชนนีในพระมหากษัตริย์  ด้วยเหตุนี้ แต่ความพิเศษของราชินิบุนนาคนี้ ปรากฏหลักฐานว่า ท่านเจ้าคุณนวล มีความสำคัญอย่างมาก ในฐานะผู้ที่อภิบาลรัชกาลที่ 2 มาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ จึงได้รับความยกย่องมากกว่าราชินิกุลวงศ์อื่น ๆ 

ความสัมพันธ์อันแน่นแฟ้นนี้ก็สืบทอดมาตั้งแต่สมัยที่ รัชกาลที่ 1 และ ท่าน เจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค) ซึ่งได้คุ้นเคยกันมาตั้งแต่เยาว์วัย และเคยบวชเณรร่วมกันที่วัดสามวิหาร อยุธยา ความไว้เนื้อเชื่อใจนี้เองที่เป็นรากฐานสำคัญอีกประการหนึ่งให้ สกุลบุนนาค มีบทบาทสำคัญในราชการมาโดยตลอด 

ทั้งการเมืองการปกครอง การทหาร การต่างประเทศ การพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานของบ้านเมืองอย่างการขุดคลอง เช่น คลองแสนแสบ ที่เปรียบเสมือน “ทางหลวงแผ่นดิน” ในสมัยโบราณที่เชื่อมโยงเส้นทาง การค้าและยุทธศาสตร์สำคัญ นอกจากนี้ยังมีการสร้างพระราชฐาน ไปจนถึงงานศิลปวัฒนธรรมและการรักษาราชการฝ่ายใน ซึ่งแสดงให้เห็นว่า สกุลนี้เป็น "คณะทำงาน" ที่พระมหากษัตริย์ทรงไว้วางพระราชหฤทัยให้ปฏิบัติราชการทั้งของแผ่นดินและส่วนพระองค์มาตั้งแต่ก่อบ้านสร้างเมืองจนเป็นกรุงรัตนโกสินทร์เลยทีเดียว

ภารกิจค้นคว้าและเรื่องราวสุดเซอร์ไพรส์

การจัดทำหนังสือเล่มนี้ไม่ใช่แค่การรวบรวมข้อมูลทั่วไป แต่เป็นการค้นคว้าจากเอกสารชั้นต้น ที่หลายส่วนไม่เคยเปิดเผยที่ไหนมาก่อน ตั้งแต่ พระราชหัตถเลขา เอกสารจดหมายเหตุ ของสะสมหายาก หลายชิ้นเป็นมรดกตกทอดที่รักษากันมาในตระกูล เช่น กระบี่ของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ไปจนถึงภาพถ่าย จากต่างประเทศ และเอกสารจากคลังเอกสารสำคัญ ทั้งของ พลตรี ม.ร.ว.ศุภวัฒย์ เกษมศรี และอาจารย์ภาวาส บุนนาค ที่เป็นเสมือนลายแทงนำไปสู่การค้นพบที่น่าตื่นเต้นมากมาย เช่น

พระราชหัตถเลขาของรัชกาลที่ 5 ถึงสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ว่าด้วยเหตุการณ์ หม่อมเจ้าฉวีวาดหนีไปกรุงกัมพูชา องค์จริง

นาฬิกาพกพระราชทานเจ้าพระยาสุรวงศ์วัฒนศักดิ์ (โต บุนนาค) ในคราวเสด็จประพาสยุโรป ครั้งที่ 2 ที่ปรากฏเรื่องราวในพระราชนิพนธ์ “ไกลบ้าน”  หรือการค้นพบเอกสารสำคัญซึ่งเคยคาดการณ์กันว่าเนื้อความได้สูญหายไปแล้ว เช่น พระราชหัตถเลขารัชกาลที่ 4 ฉบับ “จรเข้และปลาวาฬ” พระราชทานคำแนะนำเรื่องการเจรจาสัญญากับฝรั่งเศส ถึงเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค)  และ “ดวงชะตาของเจ้าคุณนวล” จากสำเนาเอกสารดวงชะตาบุคคลสำคัญ ที่บันทึกวันเกิดของท่านเจ้าคุณนวล ซึ่งเป็นข้อมูลที่ไม่ปรากฏที่อื่นมาก่อน รวมทั้งข้อมูลบุคคลสำคัญซึ่งเกือบเลือนหายไปจากหน้าประวัติศาสตร์ เช่น คุณเขียน (บุนนาค) จาตุรงคกุล บุตรีของพระสุริยภักดี (สนิท บุนนาค) ผู้เก็บตำราและ ลำดับวงศ์ตระกูลที่สำคัญ ซึ่งเป็นแม่แบบในการจัดทำหนังสือ “อธิบายราชินิกุลบางช้าง” และยังเป็นผู้ดูแล คุณสุวรรณ กวีหญิงต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ในวาระสุดท้าย ข้อมูลนี้ปรากฏในราชกิจจานุเบกษาฉบับเก่าที่หายากยิ่ง และไม่เคยมีการรวบรวมประวัติของคุณเขียนอย่างเป็นทางการมาก่อน

คุณภาพและการนำเสนอที่สมบูรณ์แบบ

หนังสือ “ราชินิกุลบุนนาค” จึงเป็นผลงานที่ได้รับการจัดทำอย่างประณีต และจริงจังในทุกขั้นตอน โดยยึดหลักความถูกต้องทางวิชาการ ไม่ใช่เพียง "พงศาวดารกระซิบ" หรือข่าวลือ แต่ใช้เอกสารชั้นต้นและอ้างอิงอย่างละเอียด ในเชิงอรรถ อีกทั้งยังมีที่ปรึกษาคณะผู้เขียนอย่าง ม.ล.ภัครภรจันทร์ เกษมศรี ผู้สนใจศึกษาประวัติศาสตร์รัชกาลที่ 4 เจ้าของผลงานงานแปลพระราชหัตถเลขารัชกาลที่ 4 ถึงนางแอนนา เลียวโนเวนส์ และหนังสือพระราชหัตถเลขาในรัชกาลที่ ๔ ถึงเซอร์จอห์น เบาว์ริง คอยตรวจสอบ ความถูกต้องและให้คำแนะนำ

วิธีการเล่าเรื่องก็โดดเด่นไม่แพ้กัน เพราะใช้ภาษาเก่าแต่สนุก เหมือนกับ เรากำลัง “ได้ร่วมพูดคุยทำความเข้าใจอดีต”  จากการเล่าเหตุการณ์ที่ต่อเนื่องสอดรับกับหลักฐาน ทำให้เห็นเครือข่ายของเรื่องราวและผู้คนในยุคอดีต และดึงเอาความถนัดของนักเขียนแต่ละคนมาใช้ในงาน ทำให้หนังสือมีมิติและน่าติดตาม ตอนต้นของเล่มยังระบุวิธีอ่านหนังสือเพื่อให้เข้าใจง่ายขึ้นอีกด้วย

หนังสือเล่มนี้จัดพิมพ์โดยบริษัท อมรินทร์ คอร์เปอเรชั่นส์ จำกัด (มหาชน) โดยให้ความสำคัญกับคุณภาพ ของวัสดุที่ใช้สูงสุด เพื่อให้หนังสือมีคุณค่าและทนทานอยู่ได้เป็นร้อยปี! ตั้งแต่ปก ที่ผลิตโดยเทคนิคเมทัลไลท์ (Metalite) คือการพิมพ์สี่สีบนฟอยล์สีเงิน (Metallic Silver) แล้วเคลือบกันรอยขีดข่วน ไปจน ถึงการออกแบบปกโดย อาจารย์หทัย บุนนาค (ครูศิลปินของแผ่นดิน ประจำปี 2568) ซึ่งอัญเชิญ ลายพระหัตถ์ของรัชกาลที่ 6 ที่พระราชทานนามสกุล “บุนนาค” ประดับด้วยสัญลักษณ์ของช้างและดอกบุนนาค 

นี่ไม่ใช่แค่หนังสือเล่มหนึ่ง แต่คือบันทึก แห่งความเพียรพยายาม ความเคารพและความรักที่มีต่อประวัติศาสตร์ของสกุลบุนนาค และนั่นคือเหตุผลที่ทำให้หนังสือเล่มนี้คู่ควรแก่การเป็นเจ้าของอย่างยิ่ง เพราะโอกาสแบบนี้ อาจจะมีเพียงครั้งเดียวก็เป็นได้