เปิดช่องว่าง 'เงินเยียวยา' บางบาล แลกวิถีชีวิตปกติเพื่อคนปลายน้ำ

ในฐานะที่เป็นพื้นที่ลุ่มต่ำริมแม่น้ำเจ้าพระยา อำเภอบางบาล จังหวัดพระนครศรีอยุธยา มักจะถูกกล่าวถึงในช่วงฤดูน้ำหลากของทุกปีในฐานะ 'ทุ่งรับน้ำ' การประสบกับภาวะน้ำท่วมไม่ได้เป็นเพียงภัยพิบัติทางธรรมชาติอีกต่อไป แต่กลายเป็นผลลัพธ์โดยตรงจากการบริหารจัดการน้ำของรัฐเพื่อปกป้องพื้นที่เศรษฐกิจและกรุงเทพฯ

คำถามสำคัญที่ถูกตั้งขึ้นมาเสมอคือ หากการท่วมซ้ำซากเป็นความตั้งใจตามแผนการบริหารจัดการน้ำของประเทศ ประชาชนชาวบางบาลควรได้รับเพียงแค่ 'เงินช่วยเหลือผู้ประสบภัย' หรือสมควรได้รับ 'ค่าชดเชย' อย่างเป็นธรรมสำหรับการเสียสละวิถีชีวิตของตนเอง

'บางบาล' ทุ่งรับน้ำที่ถูกกำหนดให้ท่วม

อำเภอบางบาลถูกกำหนดให้เป็นพื้นที่รับน้ำนอง (แก้มลิง) อย่างเป็นทางการตามมติคณะรัฐมนตรีตั้งแต่ปี 2555 หลังวิกฤตน้ำท่วมใหญ่ปี 2554 เป้าหมายหลักของการกำหนดให้บางบาลเป็นทุ่งรับน้ำคือ เพื่อกักเก็บยอดน้ำหลากและลดระดับความรุนแรงของน้ำท่วมในพื้นที่ชุมชนตามแนวริมน้ำเจ้าพระยา โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เพื่อป้องกันน้ำท่วมในพื้นที่กรุงเทพฯ และปริมณฑล

การเป็นพื้นที่รับน้ำนองนี้มาพร้อมกับโครงการก่อสร้างขนาดใหญ่ เช่น โครงการขุดคลองระบายน้ำบางบาล-บางไทร วงเงินงบประมาณ 25,400 ล้านบาท (ระยะเวลาดำเนินการ 2562-2569) โครงการนี้มีเป้าหมายเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการระบายน้ำให้รวดเร็วขึ้น เพื่อบรรเทาอุทกภัยในพื้นที่ตัวเมืองพระนครศรีอยุธยาและพื้นที่เจ้าพระยาตอนล่าง อย่างไรก็ตาม แม้จะมีโครงการเหล่านี้ แต่ชาวบางบาลยังคงต้องเผชิญกับน้ำท่วมที่สูงกว่าและยาวนานกว่าในอดีต

ผลกระทบที่ไม่ใช่แค่ 'ความเดือดร้อนชั่วคราว'

จากสถิติที่รวบรวมโดยคลังข้อมูลน้ำแห่งชาติพบว่า ในช่วง 3 ปีที่ผ่านมา (2565-2567) อำเภอบางบาลประสบปัญหาน้ำท่วมติดต่อกันยาวนานถึง 5 เดือน ในปี 2565 และ 2567 ซึ่งนานกว่าในอดีตมาก ที่น้ำจะท่วมเฉลี่ยเพียง 10-15 วัน บางพื้นที่น้ำท่วมสูงถึง 2-3 เมตร

การกลายเป็นทุ่งรับน้ำส่งผลกระทบโดยตรงต่อวิถีชีวิตและการประกอบอาชีพของชาวบางบาล

1. การทำนาที่เปลี่ยนไป ตั้งแต่ปี 2560 ต้องมีการเปลี่ยนมาใช้ระบบการปลูกข้าวเหลื่อมเวลา เพื่อให้สามารถเก็บเกี่ยวผลผลิตก่อนกำหนดการผันน้ำเข้าทุ่งรับน้ำ (ซึ่งเริ่มประมาณกลางเดือนกันยายน) ทำให้ชาวนาใช้เวลาทำนาจริงได้เพียงประมาณ 200 วัน ส่วนช่วงเวลาที่เหลือของปีกลายเป็นทุ่งรับน้ำ
2. ความเสียหายต่อพืชผลอื่นๆ การปรับเปลี่ยนช่วงเวลาการเพาะปลูกทำได้ยากในพืชเศรษฐกิจชนิดอื่นที่ไม่ใช่ข้าว รวมถึงไม้ผลและไม้ยืนต้น ซึ่งได้รับความเสียหายจากการถูกน้ำท่วมขังเป็นเวลานาน
3. ความไม่เป็นธรรม ชาวบ้านบางบาลรู้สึกว่าตนเองไม่มีทางเลือกและถูกยัดเยียดให้รับน้ำแทนพื้นที่อื่นๆ การบริหารจัดการน้ำที่มุ่งปกป้องพื้นที่เศรษฐกิจเพียงอย่างเดียว จึงไม่เป็นธรรมต่อประชาชน

ช่องว่างของเงินเยียวยา 'ท่วมไม่เหมือนกันแต่จ่ายเหมือนกัน' 

ประเด็นที่สร้างคำถามมากที่สุดคือเรื่องเงินช่วยเหลือและชดเชย

• ไม่ได้รับ "ค่าชดเชย" โดยตรง จนถึงปัจจุบัน ประชาชนในทุ่งรับน้ำบางบาลยังไม่ได้รับการชดเชยจากการที่ได้รับผลกระทบโดยตรงจากการเป็นพื้นที่รับน้ำแทนกรุงเทพฯ และปริมณฑลเกือบทุกปี
• ได้รับแค่ "ความช่วยเหลือผู้ประสบภัยพิบัติ" เป็นครั้งคราว เงินที่ชาวบางบาลได้รับเป็นความช่วยเหลือสำหรับผู้ประสบภัยพิบัติกรณีฉุกเฉิน ซึ่งมีการพิจารณาอนุมัติเป็นครั้งคราว ขึ้นอยู่กับสถานการณ์
• เงินเยียวยาไม่สอดคล้องกับความเสียหาย เงินช่วยเหลือผู้ประสบภัยพิบัติฉุกเฉิน ตามหลักเกณฑ์ฯ มีเจตนารมณ์เพื่อบรรเทาความเดือดร้อนเฉพาะหน้า และไม่ได้มุ่งหมายชดใช้ค่าเสียหาย

ตัวอย่างเช่น เงินช่วยเหลือสำหรับผู้ประสบอุทกภัยตามมติคณะรัฐมนตรี (งบฯ กลาง) ในปี 2567 เป็นอัตราเดียวคือ 9,000 บาทต่อครัวเรือน ไม่ว่าจะท่วมนานเพียงใด (แม้จะท่วมนาน 5 เดือน) ซึ่งชาวบ้านได้เคยสะท้อนว่า เงิน 9,000 บาทนี้ไม่เพียงพอต่อการซ่อมแซมบ้าน

เงินช่วยเหลือด้านการดำรงชีพสำหรับการซ่อมแซมที่อยู่อาศัยที่เสียหายทั้งหลังสูงสุดไม่เกิน 49,500 บาท

จะเห็นได้ว่า การที่บางบาลถูกกำหนดให้เป็นพื้นที่รับน้ำ คือการตัดสินใจเชิงนโยบายที่คาดการณ์ผลกระทบได้ล่วงหน้า แต่กลับมีการจ่ายเงินช่วยเหลือแบบเดียวกับภัยพิบัติที่เกิดขึ้นโดยฉุกเฉิน

ก่อนหน้านี้ ผลการศึกษาจากโครงการนำร่องฯ แก้มลิงบางบาล เคยเสนอว่า ควรจะจ่ายค่าชดเชยเป็นเงิน 37.21 ล้านบาทต่อปี ให้กับประชาชนที่ได้รับผลกระทบหลายร้อยครัวเรือน ทั้งที่อยู่อาศัย เกษตรกรรม และการประกอบการอื่นๆ แต่แนวทางนี้ไม่ถูกนำไปปฏิบัติ

กฎหมายมี แต่ทำไมถึงไม่ใช้?

แม้ว่าการผันน้ำเข้าท่วมทรัพย์สินของประชาชนจะอาศัยอำนาจตามพระราชบัญญัติการชลประทานหลวง พ.ศ. 2485 แต่ในปัจจุบันมีกฎหมายและกฎกระทรวงที่กำหนดให้รัฐต้องจ่ายค่าชดเชยความเสียหายจากการดำเนินการเพื่อป้องกันและแก้ไขปัญหาน้ำท่วม

• พระราชบัญญัติทรัพยากรน้ำแห่งชาติ พ.ศ. 2561 มาตรา 66 และมาตรา 67 ให้อำนาจเจ้าหน้าที่ดำเนินการป้องกันน้ำท่วมได้ แต่ต้องชดเชยความเสียหายแก่บุคคลด้วย
• กฎกระทรวง 2 ฉบับ พ.ศ. 2564: ได้แก่ กฎกระทรวงค่าชดเชยความเสียหายจากการดำเนินการเพื่อป้องกันและแก้ไขภาวะน้ำท่วม พ.ศ. 2564 และ กฎกระทรวงค่าทดแทนและค่าชดเชยความเสียหายจากการใช้ที่ดินหรือสิ่งก่อสร้างเพื่อป้องกันและแก้ไขภาวะน้ำแล้งและภาวะน้ำท่วม พ.ศ. 2564

กฎกระทรวงเหล่านี้กำหนดให้มี "ค่าชดเชยความเสียหาย" ที่เกิดขึ้นแก่ทรัพย์สินของบุคคลอันเนื่องมาจากการดำเนินการเพื่อป้องกันและแก้ไขภาวะน้ำท่วม

คำถามสำคัญคือ แม้กฎกระทรวงเหล่านี้จะมีผลบังคับใช้ตั้งแต่เดือนกันยายน 2564 แล้ว แต่จากการสำรวจเบื้องต้นยังไม่พบว่ามีการนำกฎหมายเหล่านี้มาใช้ในทางปฏิบัติ โดยเฉพาะในกรณีของทุ่งรับน้ำบางบาลและทุ่งรับน้ำอื่นๆ ในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา

คำถามถึงความยุติธรรมในการบริหารจัดการน้ำ

ชาวบางบาลต้องยอมแลกวิถีชีวิตปกติของตนเองเพื่อให้คนปลายน้ำสามารถดำเนินชีวิตได้ปกติ พวกเขาต้องเผชิญกับน้ำท่วมที่คาดการณ์ได้และเป็นไปตามแผนของรัฐ การที่พวกเขาได้รับเพียงเงินช่วยเหลือภัยพิบัติกรณีฉุกเฉิน ซึ่งมีอัตราการจ่ายที่ไม่แตกต่างกันมากนักกับการท่วมเพียง 30 วัน จึงสร้างคำถามถึงความยุติธรรมและความเป็นธรรมในการบริหารจัดการทรัพยากรน้ำของประเทศ 

หากการใช้พื้นที่บางบาลเป็นทุ่งรับน้ำเป็นมาตรการถาวรเชิงนโยบายเพื่อป้องกันภัยพิบัติในเมืองสำคัญ รัฐควรจะต้องมีมาตรการชดเชยที่สอดคล้องกับความเสียสละของประชาชน มากกว่าการจ่ายเงินบรรเทาความเดือดร้อนแบบครั้งคราวเท่านั้น การยอมรับสภาพน้ำท่วมซ้ำซากที่เกิดขึ้นภายใต้แผนงานของรัฐ จึงเป็นการแลกเปลี่ยนที่ไม่เท่าเทียม จนกว่ารัฐจะนำมาตรการชดเชยความเสียหายที่กฎหมายกำหนดไว้ออกมาใช้ปฏิบัติอย่างจริงจัง

ที่มา : rocketmedialab 

ข่าวที่เกี่ยวข้อง

• กทม.เสี่ยงน้ำท่วม ‘ศศิน’ อัดรองนายกฯปล่อยระบายน้ำตามใจ สูงกว่าที่เคยประกาศไว้
• วิกฤตน้ำท่วม68 เผชิญ 3 ปัจจัยเสี่ยง กางแผนรับมือ เช็กสถานการณ์ทุกมิติ
• 'เขื่อนภูมิพล' กักเก็บน้ำแล้ว 99.33% เตือนประชาชนพื้นที่ท้ายน้ำรับน้ำท่วม