ปราสาท โบราณสถานร่วมภูมิภาค เหนือการอ้างสิทธิ์รัฐชาติ

สถาปัตยกรรมหินขนาดใหญ่ได้ทิ้งร่องรอยอันลึกซึ้งไว้ในภูมิทัศน์ทางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โครงสร้างเหล่านี้มิได้เป็นเพียงซากโบราณ หากแต่ยังคงเป็นมรดกที่มีชีวิตและเป็นสัญลักษณ์อันทรงพลังของภูมิภาค กระบวนการ "ภารตานุวัตร" (Indianization) หรือการรับอิทธิพลทางวัฒนธรรมจากอินเดีย ถือเป็นคลื่นแห่งการถ่ายทอดทางวัฒนธรรมที่สำคัญยิ่ง ซึ่งได้นำพาทั้งศาสนา (ฮินดูและพุทธ) แนวคิดจักรวาลวิทยา รูปแบบศิลปะ และตัวอักษร มาเป็นรากฐานสำคัญสำหรับการสร้างสรรค์สถาปัตยกรรมเหล่านี้ทั่วทั้งภูมิภาค ดังที่ปรากฏในเอกสารว่า "วัฒนธรรมอินเดียเริ่มแพร่กระจายข้ามอ่าวเบงกอลเข้าสู่เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ส่งอิทธิพลต่อศิลปะ สถาปัตยกรรม ศาสนา และโครงสร้างทางสังคมของภูมิภาค"

แม้ว่าศาสนสถานเหล่านี้จะได้รับแรงบันดาลใจจากบ่อเกิดทางวัฒนธรรมอินเดียร่วมกัน แต่ก็ได้พัฒนาไปสู่การแสดงออกที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตนผ่านภูมิปัญญาท้องถิ่น การปรับตัวเข้ากับสภาพแวดล้อมที่หลากหลาย และบริบททางศาสนาและการเมืองที่แตกต่างกัน ด้วยเหตุนี้ ปราสาทหินเหล่านี้จึงถือเป็น มรดกร่วมระดับภูมิภาค ที่อยู่เหนือการอ้างสิทธิ์ความเป็นเจ้าของแต่เพียงผู้เดียวของรัฐชาติสมัยใหม่ ซึ่งมักเป็นการมองประวัติศาสตร์จากมุมมองปัจจุบันที่ไม่สอดคล้องกับความเป็นจริงในอดีต

แนวคิดเรื่อง "ภารตานุวัตร" นั้นมีความซับซ้อนและมิได้เป็นการครอบงำทางวัฒนธรรมแต่เพียงฝ่ายเดียว หากแต่เป็นกระบวนการที่มีพลวัตของการเลือกรับปรับใช้อย่างสร้างสรรค์โดยสังคมในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

หลักฐานชี้ว่า "แนวคิดและความเชื่อแบบอินเดียได้รับการดัดแปลงเพื่อให้เหมาะสมกับอาณาจักรของตนเอง" สิ่งนี้บ่งชี้ถึงบทบาทเชิงรุกของชาวอุษาคเนย์ ไม่ใช่การรับวัฒนธรรมอย่างเฉยเมย ด้วยเหตุนี้ สถาปัตยกรรมที่เกิดขึ้นจึงไม่ใช่การลอกเลียนแบบจากอินเดีย แต่เป็นการสังเคราะห์ที่เป็นเอกลักษณ์ ก่อให้เกิดขนบทางสถาปัตยกรรมที่โดดเด่นในระดับภูมิภาคแต่ยังคงเชื่อมโยงกัน ความเข้าใจในความแตกต่างเล็กน้อยนี้มีความสำคัญอย่างยิ่งในการโต้แย้งการอ้างสิทธิ์ความเป็นเจ้าของโดยชาติใดชาติหนึ่ง นอกจากนี้ พลังอันยั่งยืนของอนุสรณ์สถานเหล่านี้ในฐานะสัญลักษณ์ มักถูกนำไปใช้ในการตีความเชิงชาตินิยม ซึ่งอาจบดบังความเป็นจริงทางประวัติศาสตร์ที่ซับซ้อนกว่าของการมีอิทธิพลร่วมกันและขอบเขตทางวัฒนธรรมที่ลื่นไหล

ดังที่ปรากฏว่านครวัดเป็นสัญลักษณ์ของชาติ 

อย่างไรก็ตาม บริบททางประวัติศาสตร์ของสถานที่เหล่านี้เกี่ยวข้องกับอาณาจักรและปริมณฑลทางวัฒนธรรมที่ไม่ได้สอดคล้องกับพรมแดนสมัยใหม่อย่างชัดเจน สิ่งนี้สร้างความตึงเครียดระหว่างการเมืองเรื่องอัตลักษณ์สมัยใหม่กับความเชื่อมโยงทางประวัติศาสตร์ ซึ่งบทความนี้จะพยายามคลี่คลาย

วัฒนธรรมอินเดีย: รากฐานสถาปัตยกรรมวัดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

การถ่ายทอดวัฒนธรรมจากอินเดียสู่เอเชียตะวันออกเฉียงใต้เกิดขึ้นผ่านหลายช่องทาง ได้แก่ การค้า คณะผู้แทนทางศาสนา (ทั้งฮินดูและพุทธ) การอพยพย้ายถิ่น และพันธมิตรทางการเมือง ดังที่ระบุว่า "การแพร่กระจายทางวัฒนธรรมนี้เกิดขึ้นผ่านหลายช่องทาง รวมถึงการค้า การอพยพ คณะผู้แทนทางศาสนา และพันธมิตรทางการเมือง" แนวคิดหลักแบบอินเดียที่ได้รับการยอมรับและปรับใช้ประกอบด้วย:

จักรวาลวิทยาฮินดูและพุทธปรัชญา: แนวคิดเรื่องเขาพระสุเมรุเป็นแกนกลางของจักรวาล กลุ่มเทพเจ้าฮินดู เช่น พระศิวะ พระวิษณุ และปรัชญาพุทธ เช่น สถูป มณฑล ชาดก และเส้นทางโพธิสัตว์ เอกสาร กล่าวถึงอิทธิพลต่อ "เจดีย์และพระปรางค์" ซึ่งมีที่มาจากสถูปของอินเดียและเทวสถานของฮินดู

รูปแบบสถาปัตยกรรม: สถูป ปราสาทที่จำลองภูเขา การใช้ภาพสลักเล่าเรื่อง เอกสารอธิบายรูปแบบวัดต่างๆ ของอินเดียและองค์ประกอบตกแต่ง เช่น "สถูปที่ตกแต่งอย่างวิจิตรด้วยรูปสลักนูนต่ำ"

ขนบทางวรรณกรรมและศิลปะ: มหากาพย์ เช่น รามายณะและมหาภารตะ คัมภีร์ทางพุทธศาสนา

การรับรูปแบบจากอินเดียมิได้เป็นไปอย่างสม่ำเสมอ แต่เป็นการเลือกรับ โดยมักได้รับการขับเคลื่อนจากการอุปถัมภ์ของชนชั้นปกครองท้องถิ่นที่ต้องการสร้างความชอบธรรมให้อำนาจของตน และบูรณาการประชากรที่หลากหลายผ่านกรอบทางศาสนาและจักรวาลวิทยาร่วมกัน ดังที่ปรากฏว่า "อาณาจักรในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้หลายแห่งรับศาสนาฮินดูเป็นศาสนาประจำรัฐ นำไปสู่การสร้างวัดขนาดใหญ่และการสถาปนาพิธีกรรมฮินดูในราชสำนัก" ขนาดและความยิ่งใหญ่ของอนุสรณ์สถานเหล่านี้ (เช่น นครวัด บุโรพุทโธ) ชี้ให้เห็นถึงการระดมทรัพยากรจำนวนมหาศาล ซึ่งบ่งบอกถึงการอุปถัมภ์ของราชสำนักและโครงการระดับรัฐ นี่จึงหมายความว่าการเลือกเทพเจ้าหรือนิกายทางพุทธศาสนาที่เฉพาะเจาะจง และด้วยเหตุนี้จึงรวมถึงรูปแบบสถาปัตยกรรม มักเป็นการตัดสินใจเชิงกลยุทธ์ทางการเมืองและวัฒนธรรมของชนชั้นสูง มากกว่าจะเป็นการยอมรับในระดับรากหญ้าอย่างง่ายๆ

กระบวนการ "ภารตานุวัตร" ได้วาง "ไวยากรณ์" ร่วมสำหรับสถาปัตยกรรมทางศาสนา แต่ละวัฒนธรรมในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ได้พัฒนา "ภาษาถิ่น" ที่แตกต่างกันออกไป โดยการผสมผสานความเชื่อดั้งเดิม สุนทรียภาพทางศิลปะ และการปรับตัวให้เข้ากับสภาพแวดล้อม เอกสารเน้นย้ำนวัตกรรมที่สำคัญของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้คือ "ทับหลังหินทราย ทับหลังเหล่านี้มีเอกลักษณ์เฉพาะในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และไม่ได้ถูกใช้โดยชาวอินเดีย" เกณฑ์ข้อที่ 4 (iv) ของ UNESCO สำหรับนครวัดระบุว่าสถาปัตยกรรมขอม "ในไม่ช้าก็มีความแตกต่างอย่างชัดเจน เนื่องจากได้พัฒนาลักษณะเฉพาะของตนเอง บางส่วนวิวัฒนาการขึ้นอย่างอิสระและบางส่วนได้รับมาจากประเพณีวัฒนธรรมเพื่อนบ้าน" สิ่งนี้แสดงให้เห็นว่าแม้กรอบแนวคิดอาจมาจากอินเดีย แต่การแสดงออกทางวัตถุและนวัตกรรมเฉพาะนั้นเป็นของท้องถิ่น นำไปสู่ความหลากหลายภายในกรอบที่ใช้ร่วมกัน ซึ่งเป็นสิ่งสำคัญสำหรับการเปรียบเทียบสถานที่ต่างๆ ในภายหลัง

นครวัด: จักรวาลจำลองของเขมร (กัมพูชา)

นครวัดสร้างขึ้นในช่วงต้นคริสต์ศตวรรษที่ 12 โดยพระเจ้าสุริยวรมันที่ 2 แห่งอาณาจักรขอม เดิมสร้างขึ้นเพื่ออุทิศถวายแด่พระวิษณุในศาสนาฮินดู ต่อมาได้เปลี่ยนเป็นวัดในพระพุทธศาสนา

สถาปัตยกรรมอันยิ่งใหญ่และสัญลักษณ์:

ตัวแทนของเขาพระสุเมรุ: นครวัดเป็นสัญลักษณ์แทนเขาพระสุเมรุ ซึ่งเป็นที่ประทับของทวยเทพในจักรวาลวิทยาฮินดู ดังที่ระบุว่า "ปราสาทได้รับการออกแบบให้เป็นจักรวาลจำลองของจักรวาลวิทยาฮินดู โดยมีหอคอยกลางแทนเขาพระสุเมรุ... และหอคอยเล็กอีกห้าแห่งแทนยอดเขา"

ขนาดมหึมาและการใช้วัสดุ: สร้างด้วยหินทรายเป็นหลัก มีขนาดใหญ่โตมโหฬาร เอกสาร  ระบุว่าหินทรายได้มาจากเทือกเขาพนมกุเลนและมีราคาสูงกว่าอิฐ

องค์ประกอบทางสถาปัตยกรรม: ประกอบด้วยระเบียงคด ระเบียงคด (concentric galleries) คูน้ำ และสะพานนาค แผนผังโดยรวมมีความหมายเชิงสัญลักษณ์

ภาพสลักนูนต่ำ: มีภาพสลักนูนต่ำที่กว้างขวางและละเอียดอ่อน เล่าเรื่องราวจากมหากาพย์ฮินดู (รามายณะ มหาภารตะ ฉากกวนเกษียรสมุทร) เหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์ และวิถีชีวิตประจำวัน เอกสาร  กล่าวถึง "ผนังและเสา... ตกแต่งด้วยภาพสลักนูนต่ำและประติมากรรมที่แสดงฉากจากมหากาพย์ฮินดู... เหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์ และชีวิตประจำวันของชาวเขมร"

ลักษณะเด่นของศิลปะเขมร

ปราสาททรงดอกบัวตูม: ยอดปราสาทมีลักษณะคล้ายดอกบัวตูม (prasats) ซุ้มโค้งแบบขั้นบันได (corbelled arches) และฐานกากบาท (cruciform terraces)

วิศวกรรมขั้นสูง: มีการออกแบบทางวิศวกรรมที่ซับซ้อน รวมถึงระบบการจัดการน้ำ (บาราย คูคลอง) ซึ่งเป็นส่วนสำคัญของอารยธรรมเมืองพระนคร เอกสาร กล่าวถึง "โครงสร้างทางอุทกศาสตร์ (อ่างเก็บน้ำ คันดิน อ่างเก็บน้ำ คลอง)" เป็นส่วนหนึ่งของอุทยานโบราณคดีเมืองพระนคร

การยอมรับจาก UNESCO: เกณฑ์ข้อที่ 1 (i) ของ UNESCO สำหรับนครวัดระบุว่าเป็น "ผลงานชิ้นเอกทางศิลปะที่ไม่อาจโต้แย้งได้" ซึ่งเป็นตัวแทนของศิลปะเขมรทุกยุคทุกสมัย และเกณฑ์ข้อที่ 4 (iv) ชี้ว่าสถาปัตยกรรมเขมรมีวิวัฒนาการมาจากแบบจำลองของอนุทวีปอินเดีย แต่ได้พัฒนา "ลักษณะเฉพาะของตนเอง"

นครวัดไม่ได้เป็นเพียงศาสนสถาน แต่ยังเป็นการประกาศเชิงการเมืองและจักรวาลวิทยาถึงอำนาจของจักรวรรดิขอมและความเชื่อมโยงอันศักดิ์สิทธิ์ของกษัตริย์ ขนาดและทรัพยากรที่เกี่ยวข้อง ชี้ให้เห็นถึงโครงการขนาดใหญ่ของรัฐ การอุทิศแด่พระวิษณุและการเป็นตัวแทนของเขาพระสุเมรุเป็นการจัดวางกษัตริย์ให้อยู่ในระเบียบอันศักดิ์สิทธิ์ ซึ่งกล่าวถึงความเชื่อที่ว่าวิญญาณของกษัตริย์ผู้ล่วงลับจะไปรวมกับเทพเจ้าองค์อุปถัมภ์ของพระองค์ ภาพสลักนูนต่ำยังแสดงภาพขบวนเสด็จของราชวงศ์และชัยชนะทางทหาร ซึ่งเป็นการตอกย้ำอำนาจของจักรวรรดิ ด้วยเหตุนี้ สถาปัตยกรรมของนครวัดจึงแยกไม่ออกจากหน้าที่ในการสร้างความชอบธรรมและฉายภาพความเป็นกษัตริย์และระเบียบจักรวาลของเขมร

การเปลี่ยนแปลงจากการใช้งานในศาสนาฮินดูมาเป็นพุทธศาสนาที่นครวัด แสดงให้เห็นถึงความลื่นไหลของภูมิทัศน์ทางศาสนาในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และความสามารถในการปรับตัวของโครงสร้างขนาดใหญ่มหึมาเหล่านี้ ซึ่งท้าทายแนวคิดเรื่องอัตลักษณ์ทางศาสนาที่ตายตัวและเป็นหนึ่งเดียวสำหรับสถานที่ดังกล่าว เอกสาร กล่าวถึงการยังคงทำหน้าที่เป็นวัดในพุทธศาสนาในคริสต์ศตวรรษที่ 17 โดยมีผู้แสวงบุญชาวญี่ปุ่นเข้ามา เอกสาร

ระบุอย่างชัดเจนว่า "กลุ่มปราสาทได้เปลี่ยนจากวัดฮินดูเป็นพุทธสถานเมื่อเวลาผ่านไป" การเปลี่ยนแปลงทางศาสนานี้ ในขณะที่ยังคงรักษารูปแบบโครงสร้างหลักไว้ แสดงให้เห็นว่าความหมายเชิงสัญลักษณ์สามารถตีความใหม่ได้ ซึ่งเป็นการแสดงให้เห็นถึงปฏิสัมพันธ์ที่มีพลวัตระหว่างสถาปัตยกรรมและระบบความเชื่อที่เปลี่ยนแปลงไป แทนที่จะเป็นการอุทิศที่หยุดนิ่ง ความสามารถในการปรับตัวนี้เป็นลักษณะเฉพาะของภูมิภาค

ปราสาทจาม: อิฐสถานแห่งอาณาจักรเดินเรือ (เวียดนามกลางและใต้)

กลุ่มรัฐจามปาเจริญรุ่งเรืองตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 2 ถึง 15 (และต่อมาในรูปแบบที่ลดน้อยลงจนถึงศตวรรษที่ 19) ตามแนวชายฝั่งเวียดนาม ปราสาทหมีเซินเป็นศูนย์กลางทางศาสนาและการเมืองที่สำคัญตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 4 ถึง 13

ลักษณะทางสถาปัตยกรรม

วัสดุก่อสร้างหลัก: สร้างด้วยอิฐเผาเป็นหลัก มักมีองค์ประกอบหินทรายสำหรับเสาและภาพสลักนูนต่ำเอกสาร ระบุว่า "สร้างด้วยอิฐเผา มีเสาหิน และตกแต่งด้วยภาพสลักนูนต่ำจากหินทราย"

เทคนิคการก่ออิฐที่เป็นเอกลักษณ์: มักอธิบายว่าใช้ปูนสอเล็กน้อยหรือไม่เห็นเลย โดยอิฐจะแนบสนิทกันเอกสาร เรียกสิ่งนี้ว่า "สิ่งมหัศจรรย์สำหรับนักโบราณคดีสมัยใหม่"

รูปแบบปราสาท: ปราสาททรงหอคอย (กาลาน) มีลักษณะสูงเพรียว และมักมีหลังคาซ้อนกันหลายชั้นเป็นทรงพีระมิด เอกสาร เน้น "สัดส่วนยืดสูงเป็นพิเศษ" ของปราสาทจามว่าเป็นลักษณะเด่นที่สำคัญ

ความเชื่อทางศาสนา: อุทิศให้กับเทพเจ้าฮินดูเป็นหลัก โดยเฉพาะพระศิวะ (มักแสดงด้วยสัญลักษณ์ศิวลึงค์และโยนี) แต่ก็มีพระวิษณุและพระกฤษณะด้วย พุทธศาสนามหายานก็มีบทบาทเช่นกัน เอกสาร ตั้งข้อสังเกตว่า "มีการสร้างวัดจำนวนมากเพื่ออุทิศแด่เทพเจ้าฮินดู เช่น พระกฤษณะและพระวิษณุ แต่เหนือสิ่งอื่นใดคือพระศิวะ แม้ว่าพุทธศาสนามหายานจะแทรกซึมเข้าสู่วัฒนธรรมจาม... ศาสนาฮินดูลัทธิไศวะยังคงเป็นศาสนาประจำรัฐ"

การยอมรับจาก UNESCO: เกณฑ์ข้อที่ 2 (ii) ของ UNESCO สำหรับหมีเซิน: "เป็นตัวอย่างที่โดดเด่นของการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรม โดยสังคมพื้นเมืองได้ปรับตัวเข้ากับอิทธิพลทางวัฒนธรรมภายนอก โดยเฉพาะอย่างยิ่งศิลปะและสถาปัตยกรรมฮินดูของอนุทวีปอินเดีย"

ความแตกต่างเมื่อเทียบกับสถาปัตยกรรมเขมร:

วัสดุ: อิฐเป็นหลัก เทียบกับหินทรายเป็นหลักสำหรับปราสาทเขมรขนาดใหญ่ เช่น นครวัด

รูปทรง: ปราสาททรงหอคอยสูงเพรียว เทียบกับกลุ่มปราสาทแบบภูเขาที่แผ่กว้างและใหญ่โตกว่าของเขมร 

การก่อสร้าง: เทคนิคการก่ออิฐของจาม เทียบกับการก่อหินทรายแบบตัดแต่ง (ashlar masonry) ของเขมร

รูปแบบสถาปัตยกรรมของจาม โดยเฉพาะอย่างยิ่งการเน้นใช้อิฐและรูปทรงหอคอยที่โดดเด่น สะท้อนให้เห็นทั้งการปรับตัวให้เข้ากับวัสดุที่มีในท้องถิ่น (ดินเหนียวสำหรับอิฐ) และพัฒนาการทางสุนทรียภาพที่เป็นเอกลักษณ์ซึ่งได้รับอิทธิพลจากการเชื่อมโยงทางการค้าทางทะเลและวิถีทางวัฒนธรรมที่แตกต่างจากอาณาจักรเขมรที่อยู่ลึกเข้ามาในแผ่นดิน จามปาเป็นกลุ่มรัฐชายฝั่งที่มีส่วนร่วมอย่างมากในการค้าทางทะเล เทคโนโลยีอิฐได้รับการพัฒนาอย่างดี ในขณะที่เขมรก็ใช้อิฐเช่นกัน โดยเฉพาะในยุคแรกๆ แต่จามได้พัฒนาเทคนิคนี้จนสมบูรณ์แบบสำหรับศาสนสถานหลักของตน "สัดส่วนที่สูงเป็นพิเศษ" เป็นทางเลือกทาง 

ทำให้โดดเด่น ซึ่งชี้ให้เห็นถึงวิวัฒนาการทางสุนทรียภาพที่เป็นอิสระแม้จะมีรากฐานมาจากอินเดียร่วมกัน นี่จึงหมายความว่าอัตลักษณ์ของพวกเขาในฐานะมหาอำนาจทางทะเล ซึ่งมีฐานทรัพยากรที่แตกต่างกันและอาจมีการติดต่อภายนอกที่นอกเหนือไปจากอินเดีย ได้หล่อหลอมผลงานทางสถาปัตยกรรมของพวกเขาให้แตกต่างจากอาณาจักรเขมรที่ตั้งอยู่บนบก

"ความลึกลับ" ของเทคนิคการก่ออิฐของจาม เน้นย้ำถึงนวัตกรรมทางเทคโนโลยีพื้นเมืองที่ซับซ้อนซึ่งก้าวไปไกลกว่าการเลียนแบบรูปแบบจากต่างประเทศอย่างง่ายๆ ตอกย้ำบทบาทของท้องถิ่นในการพัฒนามรดกทางสถาปัตยกรรมของตน แหล่งข้อมูลหลายแห่ง อ้างถึงทักษะอันน่าทึ่งในการก่อสร้างอิฐ ซึ่งมักไม่มีปูนสอที่มองเห็นได้ ความเชี่ยวชาญทางเทคนิคระดับนี้ชี้ให้เห็นถึงการพัฒนาและการปรับปรุงที่ยาวนานภายในวัฒนธรรมจามเอง ความสามารถทางเทคโนโลยีดดังกล่าวเป็นตัวบ่งชี้ที่ชัดเจนของนวัตกรรมในท้องถิ่นมากกว่าการลอกเลียนแบบเพียงอย่างเดียว ซึ่งสนับสนุนแนวคิดที่ว่า "ภารตานุวัตร" เป็นตัวกระตุ้น ไม่ใช่ตัวกำหนด รูปแบบสถาปัตยกรรมในท้องถิ่น

ปรัมบานัน (Prambanan): มหาเทวสถานฮินดูแห่งชวา และการเปรียบเทียบสถาปัตยกรรมข้ามดินแดน

ในบรรดามรดกโลกทางวัฒนธรรมอันยิ่งใหญ่แห่งอุษาคเนย์ "ปรัมบานัน" คือนามของกลุ่มเทวสถานที่สะท้อนถึงความรุ่งเรืองสูงสุดของศาสนาฮินดูบนเกาะชวา ประเทศอินโดนีเซีย ด้วยสถาปัตยกรรมอันโอ่อ่าสง่างามและงานแกะสลักที่วิจิตรบรรจง ปรัมบานันไม่เพียงแต่เป็นศูนย์กลางความเชื่อในอดีต แต่ยังเป็นหมุดหมายสำคัญในการศึกษาเปรียบเทียบกับสถาปัตยกรรมโบราณอื่นๆ ในภูมิภาค เช่น นครวัดของอาณาจักรขอม, พระปรางค์สามยอดในอิทธิพลขอม และปราสาทของอาณาจักรจามปา

ปรัมบานัน: ประวัติที่มาและความสำคัญ
ปรัมบานัน หรือ จันดิปรัมบานัน (Candi Prambanan) เป็นกลุ่มเทวสถานฮินดูที่ใหญ่ที่สุดในประเทศอินโดนีเซีย และเป็นหนึ่งในเทวสถานฮินดูที่งดงามที่สุดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลกโดย UNESCO ในปี ค.ศ. 1991

ยุคสมัยและการสร้าง: สันนิษฐานว่าเริ่มสร้างขึ้นราวปี ค.ศ. 850 (พุทธศตวรรษที่ 14) โดย ระไก ปีกาตัน (Rakai Pikatan) กษัตริย์แห่งราชวงศ์สัญชัย ในอาณาจักรมาตารัม (Mataram Kingdom) การก่อสร้างนี้เชื่อว่าเป็นการเฉลิมฉลองการกลับมามีอำนาจของราชวงศ์สัญชัยซึ่งนับถือศาสนาฮินดู หลังจากที่ต้องอยู่ใต้อำนาจของราชวงศ์ไศเลนทร์ซึ่งนับถือพุทธศาสนานิกายมหายาน (ผู้สร้าง "บุโรพุทโธ") มาระยะหนึ่ง

อุทิศแด่พระตรีมูรติ: หัวใจของปรัมบานันคือการอุทิศแด่ พระตรีมูรติ หรือเทพเจ้าสูงสุดสามองค์ในศาสนาฮินดู ประกอบด้วยปราสาทประธาน 3 หลังที่เรียงตัวในแนวเหนือ-ใต้ ได้แก่

จันดิศิวะมหาเทวา (Candi Shiva Mahadeva): ปราสาทหลังกลางที่สูงและใหญ่ที่สุด (47 เมตร) อุทิศแด่พระศิวะผู้ทำลาย
จันดิวิษณุ (Candi Vishnu): อยู่ทางทิศเหนือ อุทิศแด่พระวิษณุผู้รักษา
จันดิพรหม (Candi Brahma): อยู่ทางทิศใต้ อุทิศแด่พระพรหมผู้สร้าง

ลักษณะทางสถาปัตยกรรม: เอกลักษณ์ของปรัมบานันคือ รูปทรงปราสาทที่สูงชะลูด เพรียวบาง และมียอดแหลม แตกต่างจากปราสาทขอมที่ดูทึบและมั่นคงกว่า ตัวปราสาทสร้างจากหินแอนดีไซต์ (Andesite) ซึ่งเป็นหินภูเขาไฟ มีการประดับตกแต่งด้วยงานแกะสลักหินที่เล่าเรื่องราวมหากาพย์สำคัญ เช่น รามายณะ (บนระเบียงคดของปราสาทพระศิวะและพระพรหม) และ กฤษณายนะ (บนปราสาทพระวิษณุ)

การถูกทิ้งร้างและการค้นพบ: หลังสร้างเสร็จไม่นาน ศูนย์กลางอำนาจของอาณาจักรมาตารัมได้ย้ายไปชวาตะวันออก ประกอบกับเหตุการณ์แผ่นดินไหวและภูเขาไฟระเบิด ทำให้ปรัมบานันถูกทิ้งร้างไปนับร้อยปี จนกระทั่งถูกค้นพบอีกครั้งในปี ค.ศ. 1733 และเริ่มการบูรณะอย่างจริงจังในศตวรรษที่ 20

พระปรางค์สามยอด: รอยประทับของเขมรในศิลปะลพบุรี (ประเทศไทย)

พระปรางค์สามยอดตั้งอยู่ในจังหวัดลพบุรี ประเทศไทย สร้างขึ้นในช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 12 ถึง 13 (พุทธศตวรรษที่ 18) ซึ่งสอดคล้องกับรัชสมัยของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 แห่งอาณาจักรขอม และศิลปะแบบบายนลพบุรี (ละโว้) เป็นศูนย์กลางสำคัญภายใต้อิทธิพลของเขมร

ลักษณะทางสถาปัตยกรรม

โครงสร้างหลัก: ประกอบด้วยปรางค์ (หอคอย) ศิลาแลงสามองค์ที่โดดเด่น เชื่อมต่อกันด้วยฉนวน (corridor)เอกสาร อธิบายว่า "ทำจากศิลาแลง... ประกอบด้วยโครงสร้างยอดแหลมสามองค์"

อิทธิพลศิลปะเขมร: สะท้อนรูปแบบสถาปัตยกรรมเขมรแบบบายน เอกสาร ระบุว่าเป็น "ปราสาทเขมรในศิลปะบายน"

ความเชื่อทางศาสนา: เดิมน่าจะเป็นพุทธสถานในนิกายมหายาน อาจอุทิศให้กับพระรัตนตรัยในพุทธศาสนา (พระพุทธเจ้า พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร พระนางปรัชญาปารมิตา) หรือเทวสถานในศาสนาฮินดู เอกสาร ชี้ให้เห็นถึงความสอดคล้องกับ "ความเชื่อแบบมหายานในเรื่องตรีเอกานุภาพ" เอกสาร กล่าวถึงปรางค์หนึ่งองค์อุทิศแด่พระวิษณุ และอีกสององค์อุทิศแด่พระพุทธเจ้า แม้ว่านี่อาจเป็นการตีความในภายหลัง

การปรับเปลี่ยนในภายหลัง: ต่อมาได้มีการดัดแปลงเพื่อใช้เป็นวัดในพระพุทธศาสนานิกายเถรวาท โดยเฉพาะในสมัยอยุธยา (รัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช) เอกสาร ตั้งข้อสังเกตว่า "ในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ได้บูรณะปฏิสังขรณ์ พระปรางค์สามยอด เป็นวัดในพระพุทธศาสนา"

การตกแต่ง: ประดับด้วยปูนปั้นบนศิลาแลง

พระปรางค์สามยอดเป็นตัวอย่างที่แสดงให้เห็นถึงการขยายอิทธิพลและความสามารถในการปรับตัวของรูปแบบสถาปัตยกรรมของจักรวรรดิเขมรในดินแดนรอบนอก ซึ่งต่อมาได้รับการปรับเปลี่ยนและตีความใหม่โดยอาณาจักรไทยในยุคต่อมา รูปแบบบายนที่ชัดเจน ในลพบุรี ซึ่งเป็นภูมิภาคภายใต้อิทธิพลของเขมร แสดงให้เห็นถึงการแพร่กระจายของสุนทรียศาสตร์แบบจักรวรรดิที่โดดเด่น การใช้ศิลาแลง ซึ่งเป็นวัสดุทั่วไปในสถาปัตยกรรมเขมรระดับภูมิภาค แตกต่างจากหินทรายของนครวัด ซึ่งชี้ให้เห็นถึงการปรับตัวให้เข้ากับทรัพยากรในท้องถิ่นหรือสถานะ การดัดแปลงเป็นวัดพุทธเถรวาทในภายหลังโดยกษัตริย์อยุธยา แสดงให้เห็นถึงชั้นของการปรับตัวในท้องถิ่นและความต่อเนื่องทางวัฒนธรรม ซึ่งโครงสร้างเก่าถูกรวมเข้ากับบริบททางศาสนาและการเมืองใหม่

การปรากฏของอนุสรณ์สถานที่ได้รับอิทธิพลจากเขมรเช่นนี้ในประเทศไทยปัจจุบัน เน้นย้ำถึงความลื่นไหลของขอบเขตทางการเมืองและปริมณฑลทางวัฒนธรรมในอดีต ซึ่งท้าทายโดยตรงต่อการอ้างสิทธิ์ความเป็นเจ้าของรูปแบบสถาปัตยกรรมนี้โดยชาติใดชาติหนึ่งแต่เพียงผู้เดียว พระปรางค์สามยอดเป็น "ปราสาทเขมร" ที่ตั้งอยู่ในประเทศไทย เอกสาร ระบุว่าปราสาทเขมรพบได้ในกัมพูชา ลาว และไทย เนื่องจากการขยายอาณาเขตของจักรวรรดิขอม เอกสาร และแสดงรายชื่อโบราณสถานเขมรจำนวนมากในประเทศไทย สิ่งนี้แสดงให้เห็นว่ารูปแบบสถาปัตยกรรมเป็นของปริมณฑลทางวัฒนธรรม-ประวัติศาสตร์ที่กว้างกว่า (จักรวรรดิเขมรและอิทธิพลของมัน) แทนที่จะจำกัดอยู่เฉพาะในอาณาเขตของประเทศกัมพูชาสมัยใหม่ นี่เป็นข้อโต้แย้งที่สำคัญสำหรับมรดกร่วม

มุมมองเชิงเปรียบเทียบ: เอกภาพในความหลากหลาย

แม้ว่ากรอบวัฒนธรรมและศาสนาแบบอินเดีย (ฮินดู พุทธ) จะเป็นแรงผลักดันเริ่มต้น แต่แต่ละภูมิภาคก็ได้พัฒนารูปแบบการแสดงออกที่เป็นเอกลักษณ์ของตนเอง ดังที่เอกสาร ระบุว่า "เอเชียตะวันออกเฉียงใต้มีเอกลักษณ์ในแง่ที่ว่าแนวคิดและความเชื่อแบบอินเดียเหล่านี้ได้รับการดัดแปลงเพื่อให้เหมาะสมกับอาณาจักรของตนเอง"

แกนหลักในการเปรียบเทียบ

อิทธิพลทางศาสนาและประติมานวิทยาเด่น: นครวัด (ฮินดูลัทธิไวษณพ ต่อมาเป็นพุทธมหายาน), หมีเซิน (ฮินดูลัทธิไศวะเป็นหลัก), บุโรพุทโธ (พุทธมหายาน), พระปรางค์สามยอด (พุทธมหายาน/ฮินดู ต่อมาเป็นพุทธเถรวาท)

วัสดุก่อสร้างหลัก: นครวัด (หินทราย), หมีเซิน (อิฐ), บุโรพุทโธ (หินแอนดีไซต์ภูเขาไฟ), พระปรางค์สามยอด (ศิลาแลง) การเลือกใช้วัสดุเหล่านี้ได้รับอิทธิพลจากความพร้อมในท้องถิ่นและขนบทางเทคโนโลยี 17

รูปทรงและขนาดโดยรวม: นครวัด (ปราสาทแบบภูเขาที่แผ่กว้าง ระเบียงคด, หมีเซิน (กลุ่มปราสาทอิฐทรงสูงเพรียว), บุโรพุทโธ (สถูป/มณฑลขนาดใหญ่แบบขั้นบันได), พระปรางค์สามยอด (ปรางค์สามองค์เชื่อมต่อกันในศิลปะแบบบายน)

เทคนิคการก่อสร้าง: การก่อหินทรายแบบตัดแต่งและการจัดการน้ำของเขมร, เทคนิคการก่ออิฐที่เป็นเอกลักษณ์ของจาม , การแกะสลักหินและการสร้างระเบียงขั้นบันไดของชวาสำหรับบุโรพุทโธ

รูปแบบการตกแต่ง: ภาพสลักนูนต่ำเชิงประวัติศาสตร์และปรัมปราวิทยาที่กว้างขวางของนครวัด, งานแกะสลักหินทรายบนโครงสร้างอิฐของหมีเซิน, ภาพสลักเล่าเรื่องเชิงพุทธศาสนาเพื่อการสั่งสอนของบุโรพุทโธ , การประดับปูนปั้นของพระปรางค์สามยอด

ความหลากหลายในวิธีการแก้ปัญหาทางสถาปัตยกรรมในสถานที่เหล่านี้ แม้จะมีอิทธิพลจากอินเดียร่วมกัน ตอกย้ำบทบาทเชิงรุกของวัฒนธรรมเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในฐานะผู้ริเริ่มและผู้ปรับใช้ ไม่ใช่เพียงผู้รับวัฒนธรรมต่างชาติ ตารางข้างต้นแสดงให้เห็นความแตกต่างอย่างมีนัยสำคัญในด้านวัสดุ รูปแบบ และเทคนิค เอกสาร กล่าวถึงนวัตกรรมของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้อย่างชัดเจน เช่น ทับหลังหินทรายที่ไม่พบในอินเดีย เกณฑ์ของ UNESCO สำหรับหลายๆ สถานที่ เน้นทั้งการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมกับอินเดีย และ พัฒนาการหรือผลงานชิ้นเอกที่เป็นเอกลักษณ์ที่สร้างขึ้นในท้องถิ่น หลักฐานโดยรวมนี้ชี้ไปยังกระบวนการที่มีพลวัต ซึ่งแนวคิดจากภายนอกทำหน้าที่เป็นตัวกระตุ้นให้เกิดผลงานสร้างสรรค์ที่หลากหลายในท้องถิ่น

การเลือกใช้วัสดุและรูปแบบสถาปัตยกรรมที่เฉพาะเจาะจงมักจะเชื่อมโยงอย่างลึกซึ้งกับสภาพแวดล้อมในท้องถิ่น ทรัพยากรที่มีอยู่ และวาระทางสังคม-การเมืองและศาสนาที่เฉพาะเจาะจงของชนชั้นสูงผู้อุปถัมภ์ อาณาจักรชายฝั่งของจามใช้วัตถุดิบดินเหนียวที่มีอยู่มากมายสำหรับอิฐ ในขณะที่อาณาจักรเขมรที่อยู่ลึกเข้ามาในแผ่นดินได้ขุดหินทรายจากภูเขาใกล้เคียง ภูมิทัศน์ภูเขาไฟของชวาให้หินแอนดีไซต์สำหรับบุโรพุทโธ ความยิ่งใหญ่ของนครวัดฉายภาพอำนาจของจักรวรรดิ โครงสร้างมณฑลของบุโรพุทโธตอบสนองวัตถุประสงค์ทางจิตวิญญาณเชิงสั่งสอนสำหรับราชวงศ์พุทธมหายาน (ดังที่กล่าวในส่วนที่ V) การมุ่งเน้นที่พระศิวะของหมีเซินสะท้อนถึงศาสนาประจำรัฐของจามปา ความเชื่อมโยงเหล่านี้แสดงให้เห็นว่าสถาปัตยกรรมไม่ได้เกิดขึ้นโดยพลการ แต่เป็นการตอบสนองที่มีความหมายต่อปฏิสัมพันธ์ที่ซับซ้อนของปัจจัยด้านสิ่งแวดล้อม เทคโนโลยี การเมือง และศาสนา

มรดกร่วม เหนือพรมแดนรัฐชาติสมัยใหม่

ความเป็นจริงทางประวัติศาสตร์ของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้โบราณนั้นโดดเด่นด้วยรัฐ "มณฑล" ที่ลื่นไหล ปริมณฑลอิทธิพลที่ทับซ้อนกัน การอพยพย้ายถิ่น และการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมอย่างต่อเนื่อง มากกว่าที่จะเป็นรัฐชาติที่มีขอบเขตชัดเจนและตายตัว เอกสาร อธิบาย "มณฑล" ว่าเป็นรูปแบบรัฐที่โดดเด่นของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้จนถึงศตวรรษที่ 19 เอกสาร เน้น "ความสัมพันธ์แบบลำดับชั้นที่ทับซ้อนกันหลายระดับ" อาณาจักรต่างๆ เช่น ขอม ได้ขยายอาณาเขตครอบคลุมดินแดนของหลายประเทศในปัจจุบัน เอกสาร ตั้งข้อสังเกตถึงปราสาทเขมรในไทยและลาว เอกสาร ระบุว่าอาณาจักรขอม "ครอบคลุมพื้นที่ส่วนใหญ่ของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้แผ่นดินใหญ่ รวมถึงบางส่วนของประเทศไทย ลาว เวียดนาม และเมียนมาร์ในปัจจุบัน" กลุ่มรัฐจามปาก็มีปฏิสัมพันธ์และความขัดแย้งกับหน่วยการเมืองเพื่อนบ้าน เช่น เขมรและไดเวียด

แนวคิดชาตินิยมสมัยใหม่มีแนวโน้มที่จะนำมรดกทางโบราณคดีมาใช้เพื่อสร้างเรื่องเล่าเชิงเส้นตรงของชาติ ซึ่งมักจะมองข้ามความเชื่อมโยงในระดับภูมิภาค เอกสาร ระบุว่า "โบราณคดีในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้หลังยุคอาณานิคมมีลักษณะชาตินิยมโดยเนื้อแท้ และถูกใช้เพื่อสร้างเรื่องเล่าเพื่อสนับสนุนแนวคิดของรัฐชาติสมัยใหม่" รูปแบบสถาปัตยกรรมและความคิดทางศาสนา (ฮินดู พุทธ) ที่หล่อหลอมอนุสรณ์สถานเหล่านี้เป็นปรากฏการณ์ระดับภูมิภาค ไม่ใช่สมบัติเฉพาะของกลุ่มชาติพันธุ์หรือกลุ่มชาติใดชาติหนึ่งในปัจจุบัน เอกสาร  โต้แย้งว่า "ความเชื่อมโยงระดับภูมิภาคและความคล้ายคลึงทางศาสนาและวัฒนธรรมของมรดกชาวพุทธในประเทศต่างๆ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ก่อให้เกิดความโดดเด่นทางวัฒนธรรมในกระบวนทัศน์เอเชีย" มุมมองของ UNESCO มักจะวางกรอบสถานที่เหล่านี้ในแง่ของการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมและอิทธิพลที่ข้ามพรมแดน

แนวคิดเรื่องการ "อ้างสิทธิ์" อนุสรณ์สถานเหล่านี้โดยรัฐชาติสมัยใหม่แต่เพียงผู้เดียวนั้นเป็นการมองอดีตจากมุมมองปัจจุบัน (anachronism) ซึ่งเป็นการกำหนดขอบเขตทางการเมืองร่วมสมัยลงบนอดีตที่ซึ่งขอบเขตและอัตลักษณ์ดังกล่าวมีความแตกต่างและลื่นไหลกว่ามาก อาณาจักรโบราณ เช่น ขอม หรือศรีวิชัย เป็นอาณาจักรที่มีหลายชาติพันธุ์และอิทธิพลทางวัฒนธรรมของพวกเขาก็แผ่ขยายไปอย่างกว้างขวาง รัฐชาติสมัยใหม่ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ส่วนใหญ่เป็นผลผลิตหลังยุคอาณานิคม ซึ่งพรมแดนมักสะท้อนผลประโยชน์ของเจ้าอาณานิคมมากกว่าความเป็นจริงทางชาติพันธุ์หรือการเมืองในยุคก่อนอาณานิคม  ดังนั้น การใช้ป้ายชื่อประจำชาติสมัยใหม่เพื่ออ้างสิทธิ์แต่เพียงผู้เดียวในมรดกที่มาจากโครงสร้างทางสังคมและการเมืองที่เก่าแก่และแตกต่างเหล่านี้จึงเป็นปัญหาในทางประวัติศาสตร์

การยอมรับอนุสรณ์สถานเหล่านี้ในฐานะมรดก ร่วม ส่งเสริมความเข้าใจทางประวัติศาสตร์ที่แม่นยำยิ่งขึ้น และสามารถส่งเสริมความร่วมมือระดับภูมิภาคในการอนุรักษ์และการชื่นชมทางวัฒนธรรม ก้าวข้ามการอ้างสิทธิ์เชิงชาตินิยมที่อาจก่อให้เกิดความแตกแยก ความเชื่อมโยงกันปรากฏชัดในอิทธิพลร่วม (ภารตานุวัตร) และปฏิสัมพันธ์ข้ามวัฒนธรรม (อิทธิพลเขมรต่อละโว้/ลพบุรี ปฏิสัมพันธ์ระหว่างจามกับเขมร) UNESCO ส่งเสริมวิสัยทัศน์ของมรดกร่วม แนวทางมรดกร่วมยอมรับการมีส่วนร่วมของผู้คนและช่วงเวลาทางประวัติศาสตร์ต่างๆ ต่อพรมวัฒนธรรมของภูมิภาค สิ่งนี้สามารถนำไปสู่ความพยายามร่วมกันในการวิจัยและการอนุรักษ์ ซึ่งเป็นประโยชน์ต่อทุกฝ่าย แทนที่จะเป็นการแข่งขันอ้างสิทธิ์ความเป็นเจ้าของซึ่งอาจส่งผลเสีย ชี้ให้เห็นว่ามรดกชาวพุทธร่วมกันสามารถ "ส่งเสริมการพัฒนาการท่องเที่ยวอย่างยั่งยืนในภูมิภาค"

อ้างอิง

Asia / WHC / DLTV / MDPI / Stpb / Indian / ARC / Britanica1 / WHC1 / WHC2 / Britanica2 / KIDS / HD / OXA / MY / HAI / SilpaMag / Lopburi / TRU / เมืองโบราณ / Thai / MG / ARC / DAS / WMF / GOCA / SOU / ACA / UN / Ori / Fact / SO /