‘ศิลปาชีพ’ Art & Craft จากแรงบันดาลใจสู่..พระราชกรณียกิจ งานพรีเมียมระดับโลก

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงก่อตั้ง “มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ในพระบรมราชินูปถัมภ์” ในปี พ.ศ. 2519 ซึ่งต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็น “มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพพิเศษในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ” ด้วยทรงมีพระราชดำริและพระราโชบายสอดคล้องกับพระราชกรณียกิจของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร รัชกาลที่ ๙ ในอันที่จะยกระดับฐานะความเป็นอยู่ของราษฎรให้ดีขึ้น

ในขณะที่ พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงริเริ่มก่อตั้งโครงการหลวงต่างๆ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงริเริ่มโครงการให้ราษฎรโดยเฉพาะชาวนาในท้องถิ่นชนบททำอาชีพเสริมโดยใช้เวลาว่างจากการ ทำนาทำไร่มาทำงานศิลปาชีพ และเซรามิกก็เป็นหนึ่งในงานศิลปาชีพที่ทรงริเริ่ม จากเดิมที่ราษฎรไม่มีความรู้ใดๆ ในงานผลิตเซรามิกเลย กรมวิทยาศาสตร์บริการ เริ่มเข้าไปสนองพระราชดำริ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2527 เป็นเวลานานติดต่อกัน ราษฎรเหล่านั้นมีความรู้ความสามารถในงานผลิตเซรามิกได้มากเพียงพอที่จะผลิตงานรูปแบบต่างๆ ออกจำหน่ายเพื่อเป็นรายได้เสริมสมดังพระราชดำริของพระองค์ท่าน

โดยในระยะต่อมา กรมวิทยาศาสตร์บริการ ได้ขยายพื้นที่การทำงานถ่ายทอดเทคโนโลยีเซรามิกให้แก่ศูนย์ศิลปาชีพฯ จากเดิม เพิ่มเป็น 7 แห่ง ทั้ง “ภาคเหนือ” ได้แก่ ศูนย์ศิลปาชีพบ้านแม่ต๋ำฯ และศูนย์ศิลปาชีพบ้านทุ่งจี้ จังหวัดลำปาง, “ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ” ได้แก่ ศูนย์ส่งเสริมศิลปาชีพบ้านกุดนาขาม จังหวัดสกลนคร, “ภาคกลาง” ได้แก่ ศูนย์ส่งเสริมศิลปาชีพบางไทร จังหวัดพระนครศรีอยุธยา และศูนย์ศิลปาชีพสีบัวทอง จังหวัดอ่างทอง, “ภาคใต้” ได้แก่ ศูนย์ศิลปาชีพพระตำหนักทักษิณราชนิเวศน์ จังหวัดนราธิวาส และกลุ่มเครื่องปั้นดินเผาของหมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียง บ้านรอตันบาตูอันเนื่องมาจากพระราชดำริฯ

การถ่ายทอดเทคโนโลยี ในระยะต่อมาจะเป็นการนำองค์ความรู้ใหม่ไปถ่ายทอดให้แก่สมาชิก การอบรมมีทั้งภาคทฤษฎีและการฝึกอบรมเชิงปฏิบัติการ หลักสูตรที่จัดอบรมจะเป็นการนำผลงานวิจัยใหม่ๆ ไปเผยแพร่รวมถึง การอบรมเพื่อให้ความรู้เรื่องการควบคุมคุณภาพทั่วทั้งองค์กร อันจะส่งผลให้การทำงานเกิดประสิทธิภาพและประสิทธิผลยิ่งขึ้น มีการจัดอบรมเพื่อให้ความรู้เรื่องการทำงานกระบวนการผลิตที่คำนึงถึงสิ่งแวดล้อม จัดอบรมให้ความรู้เรื่องการใช้วัตถุดิบและพลังงานอย่างประหยัด อบรมความรู้ให้สมาชิกมีความสามารถในการวิเคราะห์และแก้ปัญหาในกระบวนการผลิตได้ด้วยตนเอง เพื่อสามารถพึ่งพาตนเองได้ นอกจากนี้แล้วยังได้ให้การสนับสนุนวัตถุดิบ วัสดุอุปกรณ์ครุภัณฑ์ที่จำเป็น รวมถึงจัดส่งเจ้าหน้าที่ประจำเพื่อให้คำแนะนำในการทำงาน นอกจากนี้ยังช่วยพัฒนาความรู้ด้านการเพิ่มมูลค่าผลิตภัณฑ์การจัดทำบรรจุภัณฑ์ และการส่งเสริมการขาย

ปัจจุบัน พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรรามาธิบดีศรีสินทรมหาวชิราลงกรณ พระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้การบังคับบัญชาหน่วยราชการในพระองค์ ข้าราชการและข้าราชบริพารในกรมกิจการในพระบรมวงศานุวงศ์ ของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ขึ้นตรงกับ สมเด็จพระนางเจ้าสุทิดา พัชรสุธาพิมลลักษณ พระบรมราชินี เป็นผู้บังคับบัญชาและรับผิดชอบการปฏิบัติราชการ ทรงสืบสาน รักษา และต่อยอด พระราชกรณียกิจของสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง ให้ดำเนินต่อเนื่องสืบไป

โดยงานศิลป์พรีเมียมที่เป็นเอกลักษณ์จากศูนย์ศิลปาชีพ ผ้าไหมและสิ่งทอชั้นสูง จุดเด่น คือ ทอมือทั้งผืน ใช้เวลาเป็นเดือน–ปี ยกตัวอย่างเช่น ผ้าไหมยกทอง ผ้าไหมแพรวา ผ้าโบราณลายราชสำนัก ผ้าลายน้ำไหล/ลายน้ำแม่วัง  ต่อด้วยงานปักมือ จุดเด่น คือ ละเอียดระดับเส้นไหม–เส้นไหม ผสมทองคำแท้ ยกตัวอย่างงานเช่น งานปักนกยูง ปักดอกไม้ ปักลายราชสำนัก ผ้า Panel สำหรับตกแต่ง  ต่อมา คือ งานเครื่องหนัง จุดเด่น คือ มีประณีตระดับ High-end  ยกตัวอย่างเช่น กระเป๋าหนัง  เข็มขัด กระเป๋าสตางค์ (แพตเทิร์นเฉพาะศิลปาชีพ)

ถัดมา คือ งานจักสาน ที่มีความโดดเด่น คือ ใช้วัสดุธรรมชาติระดับ Fine Craft ยกตัวอย่างสินค้า เช่น ตะกร้าหวาย ไผ่สาน จักสานกระจูด งานสานตอกลายโบราณ ต่อมา คือ เครื่องเงิน-โลหะศิลป์  มีจุดเด่นลายสลักไทยแบบราชสำนัก ตัวอย่างสินค้าเช่น เครื่องเงินลงยา พาน แจกันเงิน เครื่องประดับ ถัดมาคืองานปั้น-เซรามิก  มีความโดดเด่นที่ดีไซน์ร่วมสมัย และลายไทยที่สวยงาม ตัวอย่างสินค้าเช่น แจกัน เครื่องตั้งโต๊ะ ของตกแต่ง นอกจากนี้ยังมีเรื่องของงานใบตอง-งานดอกไม้สด/ประดิษฐ์ ที่สามารถใช้ได้ในงานระดับพิธีการได้ ยกตัวอย่างเช่นดอกไม้ประดิษฐ์ งานพิธีหลวงและงานรับรองระดับชาติ

จากหัตถศิลป์ไทย สู่เวทีโลก เกียรติยศจากกรุงบรัสเซลส์ โดยในปี พ.ศ. 2544 บนเวทีระดับโลกอย่าง Brussels Eureka 2001 งานนิทรรศการนานาชาติด้านนวัตกรรม วิจัย และเทคโนโลยีใหม่ ครบรอบ 50 ปี ณ กรุงบรัสเซลส์ ประเทศเบลเยียม ผลงานหัตถศิลป์จากมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ใน สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ได้รับการยกย่องด้วยรางวัลอันทรงเกียรติจากนานาชาติ

เบื้องหลังรางวัลเหล่านั้น ไม่ใช่เพียงผลงานที่งดงาม หากคือพลังของพระราชปณิธานที่มุ่งพัฒนาคุณภาพชีวิตของราษฎรไทย โดยเฉพาะในชนบท ผ่านการฟื้นฟูและส่งเสริมศิลปหัตถกรรมท้องถิ่นอย่างยั่งยืนรางวัลเกียรติยศที่ได้รับ ได้แก่

• Diplome D’Un Concept Original de Developpement Rural de la Thailande สดุดีแนวคิดพัฒนาชนบทไทยผ่านงานศิลปาชีพ ที่ช่วยเพิ่มรายได้ให้เกษตรกรด้วยภูมิปัญญาท้องถิ่น
• Gold Medal with Mention (2 รางวัล) ยกย่องพระราชกรณียกิจในการส่งเสริมศิลปหัตถกรรมให้กลับมามีชีวิต
• SPÉCIAL PRIX for Her Majesty the Queen of Thailand พร้อม ประกาศนียบัตร Honored Member of BACCI จากหอการค้าอเมริกัน-บัลแกเรีย แสดงความชื่นชมต่อพระวิสัยทัศน์ในการขับเคลื่อนวัฒนธรรมสู่การพัฒนาประเทศอย่างแท้จริง

ในวันที่โลกพูดถึง "นวัตกรรม" ผลงานหัตถศิลป์ของมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ใน สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง กลับเป็นคำตอบที่ทรงคุณค่า เพราะ "รากวัฒนธรรม" ไม่ได้เป็นเพียงเรื่องของวันวานแต่คือพลังสร้างสรรค์ที่ยังคงงอกงามและเปล่งประกายอยู่บนเวทีโลกจนถึงวันนี้

จากแรงบันดาลใจสู่พระราชกรณียกิจ

ย่านลิเภานั้นทำกันมานานแล้ว ตั้งแต่สมัยโบราณเลย สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงพบว่าในสมัยรัชกาลที่ 5 ก็มีการทำย่านลิเภาแล้ว โดยพระองค์ทรงพบกล่องที่ทำจากย่านลิเภาสีน้ำตาลเป็นรูปทรงหนังสือมีสันหนาและโค้งและเปิดขึ้นมาได้ ภายในกล่องทำเป็นขอบขึ้นมาสำหรับเก็บของซึ่งเป็นของสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า สวยงามและทำด้วยฝีมือที่ละเอียดมาก ตัวมอดไม่กินเลยแสดงว่าเป็นของที่คงทนมาก พระองค์ทรงเห็นว่าเป็นสิ่งที่มีคุณค่า ทรงนำเพชรมาประดับและทรงใช้เป็นกระเป๋าทรงถือ และทรงนำไปพระราชทานให้ชาวบ้านภาคใต้ได้ดู ซึ่งก่อนหน้านี้ทางภาคใต้เขาจะใช้ย่านลิเภาทำเป็นของใช้ในบ้านเป็นส่วนใหญ่โดยทำเป็นตะกร้าจ่ายตลาดบ้าง ตะกร้าหมากบ้าง เป็นหมวกบ้าง หรือเป็นกรงนกบ้าง แต่ภายหลังจากที่ชาวบ้านได้ดูกระเป๋าที่พระราชทานให้จึงเกิดความคิดสร้างสรรค์ผลิตย่านลิเภาออกมาเป็นกล่องเป็นกระเป๋าที่มีรูปแบบต่างกันมากมาย

ที่มา: เพจ เฉลิมพระเกียรติองค์ราชัน เฉลิมพระขวัญองค์ราชินี , มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ , พิพิธภัณฑ์ผ้าในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ฯ