ศาลรัฐธรรมนูญ มีมาเมื่อไร วินิจฉัยคดีอะไรบ้าง ใครมีอำนาจตรวจสอบ

ศาลรัฐธรรมนูญ ถือเป็นสถาบันหลักที่มีความสำคัญอย่างยิ่งในโครงสร้างการปกครองระบอบประชาธิปไตยของไทย โดยมีภารกิจสำคัญในการพิทักษ์ความเป็นกฎหมายสูงสุดของรัฐธรรมนูญ

ศาลรัฐธรรมนูญ ดำรงอยู่ในสถานะสองมิติ คือเป็นองค์กรตุลาการที่ปฏิบัติหน้าที่ภายใต้หลักนิติธรรม และในขณะเดียวกันก็เป็นองค์กรที่มีอำนาจสูงซึ่งคำวินิจฉัยมีผลกระทบอย่างลึกซึ้งต่อมิติทางการเมือง

ย้อนรอยที่มา จาก "คณะตุลาการ" สู่ "ศาลรัฐธรรมนูญ"

ประวัติศาสตร์ของศาลรัฐธรรมนูญไทยไม่ได้เป็นเส้นตรง แต่เป็นภาพสะท้อนความผันผวนทางการเมืองของประเทศ จุดกำเนิดของการตรวจสอบความชอบด้วยรัฐธรรมนูญในไทย

สามารถย้อนกลับไปได้ถึงการจัดตั้ง "คณะตุลาการรัฐธรรมนูญ" ภายใต้รัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2489 ซึ่งในระยะแรกเริ่มมีอำนาจจำกัดเพียงการ "วินิจฉัยว่ากฎหมายใดขัดหรือแย้งกับรัฐธรรมนูญหรือไม่"

การเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญเกิดขึ้นเมื่อมีการประกาศใช้รัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2540 ซึ่งได้สถาปนา "ศาลรัฐธรรมนูญ" ขึ้นเป็นองค์กรตุลาการที่มีอำนาจอย่างเป็นทางการ

ถือเป็นจุดเปลี่ยนที่ยกระดับองค์กรสู่การเป็นศาลเต็มรูปแบบ พร้อมภารกิจที่กว้างขวางขึ้น รวมถึงการคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพของประชาชน

ภายใต้รัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2560 ฉบับปัจจุบัน ศาลรัฐธรรมนูญประกอบด้วย "คณะตุลาการศาลรัฐธรรมนูญ จำนวน 9 คน" ซึ่งมาจากการแต่งตั้งผ่านกระบวนการสรรหาที่เป็นอิสระ เพื่อเป็นหลักประกันถึงความเป็นกลางและความสามารถในการปฏิบัติหน้าที่

ศาลรัฐธรรมนูญ วินิจฉัยคดีอะไรได้บ้าง?

ภารกิจหลักของศาลรัฐธรรมนูญคือการธำรงไว้ซึ่งหลักนิติธรรม โดยมีอำนาจหน้าที่ครอบคลุมหลายมิติที่สำคัญ ได้แก่

• ตรวจสอบกฎหมายและร่างกฎหมาย : วินิจฉัยว่าบทบัญญัติแห่งกฎหมายใดขัดหรือแย้งต่อรัฐธรรมนูญหรือไม่ รวมถึงตรวจสอบร่างรัฐธรรมนูญแก้ไขเพิ่มเติมก่อนประกาศใช้
• วินิจฉัยสถานะทางการเมือง : มีอำนาจชี้ขาดการสิ้นสุดสมาชิกภาพและคุณสมบัติของ สส., สว. และรัฐมนตรี
• กำกับดูแลพรรคการเมือง : มีเขตอำนาจเหนือพรรคการเมือง ซึ่งรวมถึงอำนาจสูงสุดในการมีคำสั่งยุบพรรคการเมือง
• คุ้มครองสิทธิและเสรีภาพประชาชน : ทำหน้าที่ "ปกป้องคุ้มครองสิทธิเสรีภาพของปวงชนชาวไทย" ผ่านคำวินิจฉัยต่างๆ
• ชี้ขาดข้อพิพาทระหว่างองค์กร : ทำหน้าที่เป็นผู้ตัดสินชี้ขาดขั้นสุดท้ายในกรณีที่เกิดความขัดแย้งเกี่ยวกับอำนาจหน้าที่ระหว่างองค์กรต่างๆ ตามรัฐธรรมนูญ

ใครตรวจสอบศาลรัฐธรรมนูญ?

แม้จะมีอำนาจสูง แต่ตุลาการศาลรัฐธรรมนูญก็อยู่ภายใต้กรอบการตรวจสอบและความรับผิดชอบหลายชั้น ตั้งแต่กระบวนการสรรหาไปจนถึงมาตรการถอดถอนออกจากตำแหน่ง

• การตรวจสอบชั้นต้น : กระบวนการสรรหาและแต่งตั้งที่เข้มงวด โดยวุฒิสภามีบทบาทให้คำแนะนำเพื่อโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งตุลาการทั้ง 9 คน
• การกำกับดูแลภายใน : มีกฎเกณฑ์กำกับการปฏิบัติหน้าที่ เช่น การคัดค้านหรือถอนตัวของตุลาการหากมีส่วนได้เสีย, พันธกรณีทางจริยธรรมที่ต้องปฏิบัติหน้าที่เต็มเวลา และการคุ้มครองการวิจารณ์คำวินิจฉัยโดยสุจริตซึ่งไม่ถือเป็นความผิดฐานละเมิดอำนาจศาล
• มาตรการขั้นสูงสุด : การถอดถอนออกจากตำแหน่ง นี่คือกลไกที่เป็นทางการและมีอำนาจสูงสุดในการตรวจสอบตุลาการ 

การตรวจสอบสามารถเริ่มได้โดยมีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร (สส.) จำนวนไม่น้อยกว่า 1 ใน 4 ของสมาชิกทั้งหมด และประชาชนผู้มีสิทธิเลือกตั้ง จำนวนไม่น้อยกว่า 20,000 คน เข้าชื่อร้องขอต่อประธานวุฒิสภา

มูลเหตุแห่งการถอดถอนต้องเป็นเรื่องร้ายแรง เช่น ร่ำรวยผิดปกติ, ส่อว่าทุจริตต่อหน้าที่, ใช้อำนาจขัดต่อรัฐธรรมนูญ หรือฝ่าฝืนมาตรฐานทางจริยธรรมอย่างร้ายแรง

โดยคำร้องจะถูกส่งให้คณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ป.ป.ช.) ไต่สวน หาก ป.ป.ช. ชี้ว่ามีมูล จะส่งเรื่องให้วุฒิสภาลงมติถอดถอน ซึ่งต้องใช้คะแนนเสียงไม่น้อยกว่า 3 ใน 5 ของจำนวนสมาชิกทั้งหมด และถือเป็นที่สุด

ที่มา : occ, KPI